Ebipipa bya aluminiyamu bikozesebwa nnyo mu kupakira ebyokunywa, okuva ku sooda ne bbiya okutuuka ku by’okunywa ebiwa amaanyi ne caayi. Zino zizitowa nnyo, tezigula ssente nnyingi, era zibeera nnyangu, ekizifuula enkola y’okupakinga obukadde n’obukadde bw’ebyokunywa okwetoloola ensi yonna. Wabula wadde nga zimanyiddwa nnyo era nga zinyuma, waliwo ensonga eziwerako lwaki okunywa mu bipipa bya aluminiyamu kiyinza obutaba kirungi nnyo eri obulamu bwo n’obulamu bwo.
Mu kiwandiiko kino, tujja kwetegereza obulabe obuyinza okubaawo obukwatagana n’okunywa okuva mu bipipa bya aluminiyamu, okwekenneenya ensonga ng’eddagala erikolebwa mu aluminiyamu, okubeerawo kw’ebirungo eby’obulabe eby’okwongerako, okukosa obutonde bw’ensi mu kibbo kya aluminiyamu, n’ebintu ebirala eby’obukuumi eri ebyokunywa eby’omu bipipa.
1. Eddagala erikolebwa mu aluminiyamu n’obulamu bwayo .
Aluminiyamu kye kyuma ekikozesebwa ennyo mu kupakira kubanga kiwangaala, kizitowa ate nga kyangu okukikola mu ngeri. Wadde nga aluminiyamu yennyini okutwalira awamu talina bulabe, okweraliikirira kuva ku nkolagana yaayo n’eddagala erimu mu nkola y’okuteeka ebibbo. Ekisenge eky’omunda eky’ebibbo bya aluminiyamu kitera okubaamu oluwuzi lwa resini, olutera okukolebwa mu bisphenol A (BPA) oba ebirungo ebifaananako bwe bityo, okuziyiza okukwatagana obutereevu wakati w’ekyokunywa n’ekyuma.
1.1 BPA kye ki?
BPA kirungo kya kemiko ekikaluba okukakanyaza obuveera ne resini. Kitera okusangibwa mu nnyiriri z’ebibbo bya aluminiyamu okuziyiza ekyokunywa okukolagana n’ekyuma, ekiyinza okuvaamu obuwoomi bw’ekyuma era nga kiyinza okukosa obuwoomi oba omutindo gw’ekyokunywa. Wabula BPA ebadde ekwatagana n’ensonga z’ebyobulamu ez’enjawulo, ekivaako okweraliikirira ku ngeri gye zikozesebwamu ennyo mu kupakira emmere n’ebyokunywa.
1.2 Obulabe bw’obulamu obukwatagana ne BPA .
BPA ebadde ekola okunoonyereza okunene olw’obulabe obuyinza okuva mu bulamu. Ebimu ku bisinga okweraliikiriza eby’obulamu ebiva mu kukwatibwa BPA mulimu:
Okutaataaganyizibwa kw’obusimu: BPA esengekebwa ng’ekintu ekitaataaganya endocrine, ekitegeeza nti kiyinza okutaataaganya enkola ya bulijjo ey’obusimu mu mubiri. Kibadde kikwatagana n’obutakwatagana mu busimu, ekiyinza okuyamba ku nsonga ng’obutazaala, okuvubuka nga bukyali, ne kookolo ow’enjawulo (naddala kookolo w’amabeere n’enseke).
Enkula y‟enkulaakulana: Okukwatibwa BPA naddala ng‟oli lubuto, kiyinza okutaataaganya okukula kw‟omwana mu lubuto. Okunoonyereza kulaga nti BPA esobola okukosa obwongo n’enneeyisa y’okukula kw’abaana, ekivaako ensonga z’enkulaakulana ez’ekiseera ekiwanvu.
Okwongera ku bulabe bw’obuzibu bw’okukyusakyusa emmere: Okunoonyereza okumu kulaga nti okukwatibwa BPA kuyinza okuyamba omugejjo, ssukaali, n’endwadde z’omutima nga kikosa enkola y’emmere.
Wadde nga ebirala ebitaliimu BPA biriwo, ebimu ku bikozesebwa bino biyinza okuba nga bikyali mu bulabe, wadde ng’obukuumi bwabyo obw’ekiseera ekiwanvu tebunnategeerekeka bulungi.
Ng’oggyeeko BPA, eddagala eddala n’obucaafu nabyo biyinza okubaawo mu byokunywa eby’omu bipipa, ekyongera okuleeta okweraliikirira ku bulamu bw’okunywa butereevu okuva mu bipipa bya aluminiyamu. Okugeza, obutonde bwa asidi obw’ebyokunywa bingi, gamba nga sooda, busobola okukolagana n’ekibbo kya aluminiyamu, ekiyinza okukulukuta eddagala mu kunywa.
2.1 asidi n’okukulukuta kw’eddagala .
Soda nnyingi, ebyokunywa ebiwa amaanyi, n’omubisi bibaamu asidi mungi, ekiyinza okuvaako ekibbo kya aluminiyamu okukulukuta okumala ekiseera. Okukulukuta kuno kuyinza okuvaako okukulukuta kw’obutono bwa aluminiyamu oba eddagala eddala okuva ku can’s lining mu kyokunywa. Wadde ng’omuwendo gutera okuba omutono, ebikolwa eby’ekiseera ekiwanvu eby’okumira aluminiyamu bikyasomesebwa.
Okunoonyereza okumu kulaga nti okumala ebbanga eddene ng’olina aluminiyamu ow’amaanyi kiyinza okuba nga kikwatagana n’obuzibu mu busimu ng’obulwadde bwa Alzheimer. Wadde ng’obujulizi obumalirivu bukyabulamu, kirungi okulowooza nti omuwendo gwonna ogwa aluminiyamu ogukulukuta guyinza okuyamba ku mugugu gwa aluminiyamu okutwalira awamu ogw’omubiri.
2.2 Ebiwoomerera eby’obutonde n’ebikuuma obutonde .
Ebyokunywa bingi eby’omu mikebe naddala sooda z’emmere n’ebyokunywa ebiwa amaanyi, birimu ebiwoomerera eby’obutonde, ebirungo ebikuuma n’ebirungo ebiyinza okuleeta obulabe eri obulamu. Ebimu ku bintu bino ebigattibwamu, nga aspartame ne sodium benzoate, bibadde bikwatagana n’ensonga z’ebyobulamu eziyinza okubaawo ng’okulumwa omutwe, okulwala alergy, n’obutabeera bulungi mu kugaaya emmere.
3. Enkosa y’obutonde bw’ensi eva mu bipipa bya aluminiyamu .
Ng’oggyeeko okweraliikirira ku by’obulamu, waliwo ensonga enkulu ez’obutonde ezikwatagana n’ebibbo bya aluminiyamu. Wadde nga aluminiyamu kintu ekiyinza okuddamu okukozesebwa ennyo, obungi bw’ebipipa ebikolebwa n’okusuulibwa buli mwaka buli mwaka bukwata nnyo ku butonde bw’ensi.
3.1 Enkola y’okufulumya amaanyi amangi .
Okukola aluminiyamu kyetaagisa amaanyi mangi. Okusima bauxite, okugirongoosa mu alumina, n’oluvannyuma okugifuula aluminiyamu nkola eyeetaaga amaanyi amangi ennyo. Kino kivaamu kaboni omungi, ekivaako omukka ogufuluma mu bbanga n’enkyukakyuka y’obudde.
3.2 Okusoomoozebwa mu kuddamu okukola ebintu .
Wadde nga mu by’ekikugu ebibbo bya aluminiyamu bisobola okuddamu okukozesebwa, ebiseera ebisinga tebiddamu kukola bulungi. Okusinziira ku kuteebereza okwakakolebwa, ebitundu 50% eby’ebibbo bya aluminiyamu biddamu okukozesebwa mu nsi yonna, naye ekyo kikyaleka omuwendo omunene ogw’ebibbo ebikoma mu bifo ebisuulibwamu kasasiro oba ng’ebisasiro. Mu butuufu, Amerika yokka ekola ebibbo bya aluminiyamu ebisukka mu buwumbi 80 buli mwaka, era omuwendo gw’okuddamu okukola mu bitundu ebimu gukyali wansi nnyo okusinga bwe gulina okuba.
Okuddamu okukola aluminiyamu nakyo kyetaagisa amaanyi amalala, era wadde nga tekirina maanyi mangi okusinga okutondawo aluminiyamu omupya okuva mu bikozesebwa ebisookerwako, kikyayamba mu kuvundira mu butonde.
4. Ebirala eby’okunywa okunywa okuva mu bipipa bya aluminiyamu .
Okusinziira ku bulabe bw‟obulamu n‟okweraliikirira obutonde bw‟ensi ebikwatagana n‟okunywa okuva mu bipipa bya aluminiyamu, oyinza okulowooza ku ky‟okukyusa okudda ku ngeri endala ezisinga okuba ez‟obukuumi eri obulamu bwo era nga tezikwata ku butonde. Wano waliwo ebintu ebiyinza okukolebwa:
4.1 Eccupa z’endabirwamu .
Eccupa z’endabirwamu y’emu ku ngeri ezisinga obulungi ez’okupakinga bwe kituuka ku by’okunywa. Okwawukana ku bipipa bya aluminiyamu, endabirwamu tefulumya ddagala lya bulabe nga BPA oba ebirungo ebirala eby’ongera mu mazzi. Okugatta ku ekyo, endabirwamu esobola okuddamu okukozesebwa ennyo era tekyetaagisa maanyi mangi okukola oba okuddamu okukola. Wadde nga nzito ate nga nkalu okusinga aluminiyamu, eccupa z’endabirwamu nnungi nnyo eri abaguzi abanoonya enkola etali ya bulabe eri obutonde era emanyi ebyobulamu.
4.2 Ebintu ebikozesebwa mu kyuma ekitali kizimbulukuse .
Ku abo abanoonya eky’okulonda ekiyinza okuddamu okukozesebwa, eccupa n’ebintu ebiteekebwamu eby’ekyuma ekitali kizimbulukuse, kirungi nnyo okusinga ebidomola bya aluminiyamu. Ekyuma ekitali kizimbulukuse tekirina butwa, kiwangaala era tekifulumya ddagala mu ky’okunywa. Era ekuuma ebbugumu ly’ebyokunywa okumala ebbanga, ka libeere eryokya oba ery’ennyogoga. Okukozesa ebibya eby’ekyuma ekitali kizimbulukuse kiyinza okukendeeza ku kasasiro n’okukendeeza ku butonde bw’ensi.
4.3 bbaasa ne konteyina ezikolebwa mu mpapula .
Ebyokunywa ebimu, gamba ng’omubisi n’amata kati bipakiddwa mu bbaasa oba mu bidomola ebikoleddwa mu mpapula. Okutwalira awamu bino biba bya bukuumi okusinga ebidomola bya aluminiyamu, kubanga tebyetaagisa kukola kemiko, era bingi bikolebwa mu by’obugagga ebizzibwa obuggya, ebisobola okuddamu okukozesebwa. Noonya ebika ebikozesa ebikozesebwa mu kupakira ebiwangaazi okukakasa nti okola okulonda okufaayo ku butonde.
4.4 Ebidomola ebikuuma obutonde bw’ensi .
Bw’oba oyagala okusobozesa ebibbo naye ng’ofaayo ku bulabe eri obulamu n’okukosa obutonde bw’ensi, noonya ebika ebikozesa ebibbo ebikuuma obutonde. Abamu ku bakola ebintu bino bagenze mu maaso n’okukozesa ebikozesebwa mu kukola ebimera mu kifo kya BPA oba eddagala eddala ery’obulabe. Okugatta ku ekyo, amakampuni ganoonyereza ku ngeri y’okukozesaamu aluminiyamu akozesebwa mu kukola ebibbo, ekiyamba okukendeeza ku buzibu obuva ku butonde bw’ensi.
5. Okumaliriza: Ddala kigasa okunywa okuva mu bipipa bya aluminiyamu?
Wadde nga ebipipa bya aluminiyamu biyinza okuba ebirungi era nga bifunibwa nnyo, obulabe obuyinza okubaawo mu bulamu obukwatagana ne BPA, ebirungo ebigattibwa mu ddagala, n’okukosa obutonde bw’ensi olw’okufulumya n’okusuula ebintu bifuula okulonda okutali kwa mazima eri abaguzi bangi. Okuva ku kutaataaganyizibwa kw’obusimu okutuuka ku bulabe obw’ekiseera ekiwanvu obw’okukwatibwa aluminiyamu, kyeyoleka lwatu nti okunywa mu bipipa bya aluminiyamu si kye kisinga obukuumi oba ekisinga okuwangaala.
Nga okumanyisa ensonga zino bwe kweyongera, abaguzi bangi balondawo ebirala eby’obukuumi, gamba ng’eccupa z’endabirwamu, ebidomola eby’ekyuma ekitali kizimbulukuse, n’engeri y’okupakingamu ebintu ebitali bya bulabe eri obutonde. Bw’osalawo mu ngeri ey’amagezi ku by’okunywa by’olya n’ebintu bye biyingira, osobola okukendeeza ku ddagala ery’obulabe n’okuyamba mu nsi esinga okuwangaala.
Ekyo kyogeddwa, si byonna ebidomola bya aluminiyamu nti bitondebwa nga byenkana. Shandong Jinzhou Health Industry Co., Ltd , erinnya eryesigika mu mulimu gw’okupakinga, yeewaddeyo eri ebyobulamu n’obukuumi nga bakola emmere ey’omutindo gw’emmere, BPA-free inner-coated aluminum cans . Jinzhou esangibwa mu kibuga Jinan, mu ssaza ly’e Shandong, ekola bbiya ku square mita 60,000 era ereeta obumanyirivu mu kutunda ebweru w’eggwanga okumala emyaka egisukka mu 19 mu kukola ebidomola bya bbiya n’ebyokunywa eby’omutindo ogwa waggulu. Tulina enkolagana ebaddewo okuva edda n’ebika by’ebintu ebikulu eby’ensi yonna nga Coca-Cola ne Tsingtao Beer, nga tuwaayo obuweereza bw’ensengeka y’okukuba ebitabo obw’ekikugu n’okugonjoola ebizibu by’okupakinga okujjuvu.
Nga omuwa empeereza y’okupakinga eby’okugonjoola ebizibu, Jinzhou essira aliteeka ku kugonjoola bizibu bya bakasitoma n’obwesimbu n’obwangu. Nga buli mwaka okutunda kusukka 5.7 billion units , tuzimbye enkola ya high-efficiency, integrated packaging material supply chain . Oba weetaaga omukwanaganya w’okupakinga okwesigika oba eky’okugonjoola ekijjuvu kimu ku layini yo ey’okufulumya ebyokunywa, Jinzhou etuusa n’omutindo, obukuumi, n’empeereza gy’osobola okwesiga ..
Kale, bw’oba okyasinga okwagala obulungi bw’ebidomola bya aluminiyamu, kakasa nti olondawo ebintu ebikolebwa n’ebintu ebitaliimu BPA, ebiyamba emmere — ng’ebyo ebikolebwa Shandong Jinzhou Health Industry Co., Ltd — okunyumirwa ekyokunywa kyo n’emirembe mu mutima, awatali kufiiriza bulamu bwo oba obutonde bw’ensi.
